Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Ancak bir süre sonra, neredeyse düşünmeden yapar hale geliyoruz. Peki bu dönüşüm nasıl gerçekleşiyor? İşin nörobilimsel cevabı striatumda saklı.

Striatum, beynimizin bazal ganglion adı verilen yapılarının en büyük parçası. Motor hareketleri düzenlemekten karar vermeye, motivasyondan ödül algısına kadar birçok süreçte kilit rol oynuyor. Araştırmalar gösteriyor ki yeni bir davranışı öğrenirken önce beynin “hedef odaklı” sistemleri devreye giriyor. Yani biz bilinçli olarak plan yapıyoruz. Ama aynı davranışı tekrar tekrar gerçekleştirdiğimizde, kontrol striatuma kayıyor ve o davranış otomatikleşiyor.

Deneysel çalışmalar bu süreci net biçimde ortaya koyuyor. Örneğin hayvanlar üzerinde yapılan labirent testlerinde, striatum zarar gördüğünde hayvanların alışkanlık geliştirmekte zorlandığı, buna karşın hipokampus zarar gördüğünde mekansal öğrenmede sorun yaşadıkları bulunmuş. Bu da striatumun özellikle alışkanlık ediniminde kritik bir merkez olduğunu gösteriyor.

Bir başka önemli nokta ise beynin alışkanlıkları “paketleyerek” yani “chunking” yoluyla saklaması. Striatumdaki belirli nöronlar, bir davranış dizisinin başında ve sonunda aktifleşiyor. Bu da davranışı bütün bir parça gibi işleyip bilinç dışı hâle getirmemizi sağlıyor. Günlük hayatta sık yaptığımız birçok rutin örneğin arabayı çalıştırmak ya da sabah diş fırçalamak, bu mekanizma sayesinde neredeyse otomatikleşiyor.

Tabii işin dopamin boyutu da var. Dopamin, beynin ödül sistemiyle yakından ilişkili bir nörotransmitter. Geleneksel olarak dopaminin “ödül tahmini hatası” (reward prediction error) yoluyla öğrenmeyi pekiştirdiği biliniyor. Ancak son yıllarda “davranış tahmini hatası” (action prediction error) adı verilen ikinci bir sistemin de devrede olduğu düşünülüyor. Yani sadece ödül değil, bir davranışı ne kadar sık yaptığımız da alışkanlığı pekiştiriyor. Fareler üzerinde yapılan deneyler, striatumun kuyruğu denilen bölgede bu mekanizmanın çalıştığını göstermiş durumda.

Peki işler ters giderse? Striatumun ve dopamin sisteminin bu otomatik mekanizması bazen sağlıklı işlevini yitiriyor. Örneğin obsesif-kompulsif bozukluk ya da bağımlılık durumlarında, alışkanlıklar kontrolden çıkıyor ve kişi istemeden tekrar eden davranış döngülerine hapsolabiliyor.

Kısacası alışkanlıklarımız, beynimizin striatum bölgesinde sinirsel ağların yeniden düzenlenmesiyle oluşuyor. Başlangıçta bilinçli olan davranışlar, tekrar sayesinde otomatikleşiyor. Bu sistemin avantajı, zihinsel enerjimizi daha karmaşık işlere ayırabilmemiz. Ancak aynı mekanizma dengesiz çalıştığında bizi istenmeyen davranış döngülerine de sürükleyebiliyor.

Yazar: Eylül Rüzgar Üzer

Kaynak

1. Lipton DM, Gonzales BJ and Citri A (2019) Dorsal Striatal Circuits for Habits, Compulsions and Addictions. Front. Syst. Neurosci. 13:28. https://doi.org/10.3389/fnsys.2019.00028 

2. https://biologyinsights.com/the-striatum-its-role-in-movement-motivation-and-habits

3. https://neurosciencenews.com/habit-dopamine-striatum-20032/

4. https://neurosciencenews.com/habit-formation-systems-neuroscience-28928/

5. https://cshperspectives.cshlp.org/content/7/8/a021691.full.pdf

6. https://www.frontiersin.org/journals/systems-neuroscience/articles/10.3389/fnsys.2019.00028/full

7. Knowlton, B.J., Patterson, T.K. (2016). Habit Formation and the Striatum. In: Clark, R.E., Martin, S. (eds) Behavioral Neuroscience of Learning and Memory. Current Topics in Behavioral Neurosciences, vol 37. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/7854_2016_451 

8. Lipton DM, Gonzales BJ and Citri A (2019) Dorsal Striatal Circuits for Habits, Compulsions and Addictions. Front. Syst. Neurosci. https://doi.org/10.3389/fnsys.2019.00028 

9. https://biologyinsights.com/striatum-function-movement-reward-and-habit-formation/